Taj obicaj je postao sistera, pri kojem u obzir dolazi samo cifra lira, koja se kao ekvivalenat ima dati za kupljenu djevojku, ženu. Skrbnik djevojcin, otac, brat, staratelj, pravi najobicniju pogodbu sa svo jim buducim zetom, prijateljem za svoju šticenicu, kolika se suma ima dati! Pogodba je razlicita prema tome, je li predmet kupoprodaje djevojka, udovica ili puštenica, je li mušterija mlad ili star. Pri tom nema ni govora o kakvim moralnim pobudama za sklapanje tako važnog akta kao što je brak, nema ni govora o tome, da se mladenci vide, da se direktno sporazume, da bude pristanak za stupanje u brak, što je jedan od temeljnih principa (šartova) za valjanost samog braka. Naprotiv! Djevojka — udavaca mora da ide onamo, kuda ju je njen v 1 a s n i k prodao i vjencao i bez njenog pitanja (uz asistenciju „vecila"), a mladoženja opet s druge strane uzima „macku u vreci". Razumljivo da kod takvih odnosa dolazi do bracnih nesporazuma, do cestih brakorazvodnih parnica, bjegstava i vanbracnih odnosa, a biva povod najogorcenijem neprijateljstvu dojucerašnjih prijatelja, medusobnoj tuci i osveti, koja se obicno naplacuje u krvi. Taj neislamski obicaj ubitacan je sa ekonomskog gledišta, jer su prema tome u mogucnosti, da žene samo oni, koji imaju gotov novac, a drugi moraju otuditi dio imovine ili se zadužili, pa da se uzmognu ženiti, što pogoršava i onako slabo ekonomsko stanje muslimanskog elementa. Zbog toga u zadnje vrijeme, osobito kod nižeg staleža (na pr. kod Torbeša, koji su slavenskog porijekla i kod kojih je kontakt donekle moguc), cine se pokušaji neposrednog i slobodnog sporazumijevanja mladenaca za stupanje u brak kradom ili da „djevojka sama pribjegne", ali to nailazi na otpor vjerskih vlasti, koji onemogucuju vjencanje takvih parova, jer im je važniji rizaluk velije djevojcina, nego li same djevojke. Narociti odlomak u problemu južnosrpskih muslimana jest njihovo iseljavanje u Tursku. Ono se može podijeliti u tri etape: poslije balkanskog rata, za vrijeme i neposredno poslije evropskog rata i napokon poslije Kemal-pašinih pobjeda nad Grcima. Iseljavanje je bilo u naj jacoj mjeri poslije balkanskog rata i s obzirom na onovremene prilike svakom razumljiva pojava. Jer muslimani Južne Srbije, toliko godina gospodujuca društvena klasa i kao takova uživala sve blagodati iste, preko noc postadoše gradani drugog reda, došavši u jedan izvanrednog težak položaj, položaj ekonomske i privredne borbe, utakmice, za koju oni nisu spremni i koju nisu u stanju podnijeti, i u kojim okolnostima su morali pribjeci seobi. Nemoguci tako lako podnijeti novi svoj položaj, nerado su gledali na sve one promjene, koje su nastupile poslije prestanka osmanlijske vladavine. I oni su se iseljavali u masama. Evropski rat je u njima pobudio skrivenu nadu ponovnog povratka starog vakta i svi oni nemirni elementi sa oduševljenjem su primili stupanje Turske na stranu Centralnih Vlasti i en masse stupili u tursku i bugarsku vojsku, odakle se poslije mnogi nisu ni povratili. Po svršetku evropskog rata iseljavanje je nastavljeno, da još veceg zamaha dobije nakon Kemal-pašinih pobjeda nad Grcima, kada su narociti kuriri agitovali medu njima i pozivali ih, da se sele u Tursku i zauzmu napuštena grcka i jermenska naselja, koja su poslije rata ostala pusta. Kemalisti su ih primali i po napred utvrdenom rasporedu (s obzirom na klimu predjela, osobine i zanimanje doseljenika) neseljavali ih po opustjelim predjelima svoje republike davši im zemlju i ostalo, i na taj nacin papunili raseljene krajeve i stvorili uslove za privrednu obnovu istih. Na taj nacin su se osjetljivo provrijedili rodovi turskog stanovništva po gradovima, izmedu njih se je iselio kvalitativno najbolji dio njihov, obrazovaniji, napredniji i za život sposobniji elemenat. Otuda i pomanjkanje inteligencije medu njima! Kasnije zadiranje Kemalovih reforama i u neke vjerske stvari zaustavilo je iseljavanje u velikom i bilo uzrokom jenjavanja ovog oduševljenja, onih simpatija, i stvaranja opozicije i protiv njegovih reforama i protiv iseljavanja. Predstavnici toga su bili narocito hodže, i domaci i oni, koji su se nakon zatvaranja dembelskih medresa i tekija u Turskoj morali rasturiti u krajeve, pogodnije za njihov mentalitet i njihovo skuceno shvatanje. U nekim mjestima je ta opozicija tolikog maha zauzimala, da je slicilo na pokretanje kakvog križarskog rata iz srednjeg vijeka, za spasavanje nekakvih tajanstvenih grobova iz prošlosti! A prošlost se nije dala povratiti! Pa i to se bacilo u zaborav. Danas još sele se oni, koje privlace rodbinske veze njihovih srodnika i njihov bolji socijalni položaj u naprednoj zemlji, a i oni, koji besposlicareci potrate svoj imetak i sele se, da dobiju zemlju, koje u Aziji ima u izobilju, i nove mogudnosti za život! Da reasumiramo: Sadanje stanje muslimana u Južnoj Srbiji u kulturno prosvjetnom pogledu je nezadovoljavajuce, upravo poražavajuce. Tu je najšire polje za rad. Privredni položaj isto tako slab, primitivan, iako se ekonomski još prilicno drže. Ali kako i u jednom i u drugom pravcu manjka rada, nastojanja, i ekonomski njihov položaj s dana na dan slabi. Vec sad se opaža silan porast sirotinje i svakim danom sve više. Život je borba i u toj borbi, ako se bude samo gotovina trošila a ne bude se ta gotovina kao glavnica ulagala u rad i od kamata življelo, i toj gotovini ce brzo doci kraj. Jer muslimanski elemenat u J. Srbiji ne sacinjavaju same ono nekoliko stotina rentijera, bogatih begova i trgovaca! Masa je tu neprosvijecena, zaostala i siromašna, o kojoj rentijeri ne vode nikakvu brigu. I šta onda? Šta onda, ako muslimanski elemenat u J. Srbiji, narocito isticem gradski elemenat, sa svojim neradom dotjera na stepen gradskog proletarijata? I fizickog i intelektualnog! Šta onda, kad mu i ono zadnje parce zemlje ode iz šaka? Onda valjda preostaje jedina nada, jedino utocište, seoba u Kemalovu republiku, u taj njihov Eldorado, gdje ce ih Kemalisti podvrgnuti pod šaraf svojih spasonosnih reforama i na silu od njih st